Yüklem, bir cümlenin temel öğelerinden biridir. Yüklem, cümledeki eylemi, durumu veya oluşu ifade eden kelime veya kelime gruplarıdır. Yüklem olmadan cümlenin tamamlanması mümkün değildir. Türkçe dilbilgisinde yüklem, diğer ögelerin de etkisiyle çeşitli yapılarla oluşturulur. Yüklem, zaman, şahıs, sayı ve çatı açısından değişebilir. Fiil yüklemi, isim yüklemi ve sıfat yüklemi olarak üç ana kategoriye ayrılır. Yüklem, cümlenin anlamına, yapısına ve anlatım gücüne önemli katkı sağlar.
Yüklem Türleri
Yüklem, cümledeki en önemli öğelerden biridir ve Türkçe’de üç ana kategoriye ayrılır: fiil yüklemi, isim yüklemi ve sıfat yüklemi.
Fiil yüklemi, cümlede en önemli olan eylemi ifade eder ve cümlenin zamanı, çatısı, şahsı, ekleri vb. tüm özelliklerini etkiler. Örnek olarak “Ali uyur.” cümlesinde “uyur” fiil yüklemidir.
İsim yüklemi, cümledeki isim öğesini tamamlayan bir yüklem çeşididir. Tamlama yapısı ile yapılan isim yüklemi örnekleri: “birkaç şarkıyı dinleyen genç”, “yüzme yarışmasını kazanan sporcu”. Fiilimsi yapısı ile yapılan örnekler ise “yürümekten yorulan insanlar”, “çalışarak başarıya ulaşan öğrenciler” şeklindedir.
Sıfat yüklemi, cümledeki en önemli sıfat öğesini tamamlayan bir yüklem türüdür. Bağlaçlı sıfat yüklemi örnekleri: “Ali, hızlı koştuğu için ödül kazandı.” veya “Sınavdan yüksek not alan öğrenciler ödüllendirildi.” Basit sıfat yüklemi örnekleri ise şu şekildedir: “Gökkuşağı rengarenktir.” veya “Masanın üstündeki kitap kırmızıdır.”
Yüklem türleri, cümlelerin anlamını netleştiren önemli öğelerdir. Cümlelerin yapısını doğru bir şekilde inceleyerek ve yüklem türlerini belirlemeyi öğrenerek, Türkçe’deki yüklem çeşitlerinden her birini rahatlıkla anlayabilirsiniz.
Fiil Yüklemi
Fiil yüklemi, bir cümlede öznenin yaptığı eylemi veya durumu ifade eden yüklemdir. Bu tür yüklem çoğunlukla eylem fiiliyle kurulur. Örneğin; “Ali yürüyor.” cümlesinde, “yürüyor” fiil yüklemidir.
Bazı fiil yüklemi örnekleri:
| Cümle | Fiil Yüklemi |
|---|---|
| Ahmet kitap okuyor. | Okuyor |
| Elif pasta yapacak. | Yapacak |
| Biz geziye gidiyoruz. | Gidiyoruz |
Fiil yüklemi ayrıca, cümlede belirli bir zaman kullanılarak geçmiş, şimdiki zaman veya gelecek zamanı ifade edebilir. Örneğin; “Ali dün okula gitti.” ve “Ali yarın okula gidecek.” gibi cümlelerde “gitti” ve “gidecek” fiil yüklemi zaman uyumuna uyarak kullanılır.
- Fiil yüklemi, cümledeki eylemi veya durumu ifade ettiği için önemlidir.
- Fiil yüklemi, özneden sonra gelir.
- Fiil yüklemi, diğer yüklem türleri gibi çatı, zaman ve kişi uyumu ile kullanılır.
Basit Fiil Yüklemi
Basit fiil yüklemi, cümlenin yalın bir şekilde özne-tümleç yapısına sahip olmasıdır. Cümlede sadece bir fiil yer alır ve bu fiil özneyi tamamlar. Örnek olarak: “Ahmet okur.”, “Elma düşer.”, “Köpek havlar.” gibi cümleler basit fiil yüklemine örnektir. Bu tür yüklem özellikle ilkokul seviyesindeki dil bilgisi konularından biridir ve öğreniminde öğrencilere kolaylık sağlar. Basit fiil yüklemi, cümlede eylemin yeterince net ve açık şekilde ifade edilmesinde kullanılan bir yapıdır.
Çatı Fiil Yüklemi
Çatı fiil yüklemi, cümledeki öznenin nasıl bir etkinlik yaptığını gösterir. Yani, eylemin işlevini ve hangi nesneye yönelik olduğunu belirleyen bir yüklemdir. Çatı fiil yüklemi, fiilin etkinliğini pasif veya edilgen hale getirebilir. Bir yargı cümlesi olarak kullanılan “edilgen çatı”nın öznesi, o eylemin etkisi altında kalan öğedir. Örneğin, “Bu hatayı kim yaptı?” sorusuna “Bu hata benim tarafımdan yapıldı” şeklinde bir yanıt verilebilir. Bu cümlede “yapıldı” eylemi, edilgen çatıda kullanılmıştır. Özne belirsiz veya önemli değilse, edilgen çatı kullanılabilir.
İsim Yüklemi
İsim yüklemi, iki veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek tek bir isim gibi kullanılmasıdır. Bu yapıda, yüklemi oluşturan kelime veya kelimelerde belirleyici unsur olarak kullanılan bir kelime bulunur. Örneğin, “okuyacaklarımın listesi” cümlesinde, “okuyacaklarımın” isim yüklemidir ve “listesi” kelimesi belirleyici unsurdur. İsim yüklemi, yoğun bir şekilde kitap, makale ve tezlerde kullanılırken, takım isimleri ve ürün isimleri gibi alanlarda da yaygın olarak kullanılır. Örneğin, “Apple’ın yeni modeli” cümlesinde “Apple’ın yeni modeli” isim yüklemidir ve “modeli” kelimesi belirleyici unsurdur.
Tamlama Yapısı İle İsim Yüklemi
Tamlama yapısı ile oluşturulan isim yüklemi, birinci ismi ikinci isimle tamamlama yaparak oluşur. Yani, birinci isim, ikinci isme bağlı olarak bir anlam taşır. Örneğin, “çocuk odası” isim yüklemi, “çocuk” ve “odası” kelimelerinin tamlama yapısı ile oluşur. Bu yüklem, “odası” kelimesi ile tamamlanarak çocukların kullandığı odayı ifade eder. Tamlama yapısı ile oluşturulan diğer isim yüklemi örnekleri arasında “kedi maması”, “çocuk oyun alanı” ve “okul kütüphanesi” yer alır. İkinci kelimenin belirleyiciliği, anlamda önemli bir rol oynar ve ilk kelimeye bağlı olarak değişebilir.
Fiilimsi Yapısı İle İsim Yüklemi
Fiilimsi, fiilin mastar halidir. Fiilimsi yapısı kullanarak oluşturulan isim yüklemine de fiilimsi yüklemi denir. Bu yapıda fiilimsiler, sıfatlarla bir araya gelerek isimleri nitelemektedirler.
Örnekler:
- Öğrencinin katıldığı sınavın sonuçları açıklandı.
- Yapılması gereken işler hakkında bilgi verin.
- Üniversitede okuyan öğrencilerin burs başvuru tarihleri belirlendi.
Bu örneklerde, “katıldığı”, “yapılması gereken”, ve “okuyan” fiilimsileri, sıfatlarla birleştirilerek isimlere nitelik kazandırmıştır. Fiilimsi yapısı ile oluşturulan yüklem, sadece bir fiilimsi ve bir sıfattan oluşabilir ya da birden fazla fiilimsi ve sıfatın birleşmesiyle oluşabilir.
Sıfat Yüklemi
Sıfat yüklemi, sıfatların birlikte kullanılarak anlam olarak sıfatı tamamlamasıyla oluşan yapıdır. Bu tür yüklem özneden sonra gelir ve çoğunlukla nesne veya öznitelik sözcüğünden sonra bulunur. Sıfat yüklemi, nesne veya özniteliğin niteliklerinin ya da özelliklerinin belirtilmesinde kullanılır.
Bağlaçlı sıfat yüklemi, iki sıfatın bir bağlaç yardımıyla bağlanmasıyla oluşan yapıdır. Örneğin, “Sıcak ve nemli havada aç kalan hayvanlar üzülüyor.” Basit sıfat yüklemi ise tek bir sıfatın yüklem olarak kullanılmasıdır. Örneğin, “O toy, küçük bir çocuk.”
Sıfat yüklemi, yazılı ve sözlü tüm Türkçe metinlerde sıklıkla kullanılır. Şiirlerde ise sık sık kullanılan bir yapıdır ve şiirin diline katkıda bulunur. Ayrıca, öykü ve romanlarda da kullanılan sıfat yüklemi, karakterlerin ve yerlerin betimlenmesinde önemlidir.
Bağlaçlı Sıfat Yüklemi
Bağlaçlı sıfat yüklemi, bir sıfat ve yanında ‘ve’ gibi bağlaçlarla verilen bir yüklem türüdür. Bu yüklem türü, iki nesne arasındaki benzerliği vurgulamak için kullanılır. Örneğin, “Kuşburnu reçeli tatlı ve ekşi” cümlesindeki “tatlı ve ekşi” yüklemi bağlaçlı sıfat yüklemidir. Bu yüklem türü, cümleye anlam katarken aynı zamanda nesneler arasındaki ilişkiyi belirginleştirdiği için sıkça kullanılır. Bağlaçlı sıfat yüklemi, diğer yüklem türleri gibi Türkçe dilbilgisi kurallarına uygun olarak cümle içinde kullanılabilir.
Basit Sıfat Yüklemi
Basit sıfat yüklemi, en az iki kelime ile oluşan ve tek başına bir cümle yapısı oluşturamayan bir yüklemdir. Bu yüklemin sıfatının yanına bir isim gelerek, nitelendirici bir cümle oluşturulur. Basit sıfat yüklemi örnekleri şu şekildedir:
– Oyuncağı yeni olan çocuk sevindi.- Hava bugün serin.- Arabası eski olan adam arabasını tamir ettirdi.
Bu örnek cümlelerde bir sıfat ve bir isim kullanılarak basit sıfat yüklemi oluşturulmuştur. Basit sıfat yüklemi, genellikle cümlede nesne olarak kullanılır ve cümlenin anlamını derinleştirir.
Yüklem Nasıl Bulunur?
Yüklem cümlelerin kalbidir ve tüm cümleyi anlamlandıran önemli bir unsurdur. Yüklem belirlemek, Türkçe dilbilgisi açısından oldukça önemlidir. Yüklem nasıl bulunur? Yüklemi belirlemek için farklı yöntemler bulunmaktadır.
İlk olarak, cümlede yapı bilgisi kontrolü yaparak yüklem kolayca belirlenebilir. Yüklem, genellikle cümlede ikinci sırada yer alır. Ayrıca, fiil olan kelime yüklemi ifade eder. Cümlelerin sözcük sıraları farklı olsa bile, yine de bu yöntem kullanılarak yüklem bulunabilir.
Bir diğer yöntem ise cümleyi soru cümlesi yapmaktır. Soru cümlesi yapıldığında, yüklem kelimesi daha kolay belirlenebilir. Bu yöntem özellikle karmaşık cümleleri analiz etmek için kullanılabilir.
Yüklemi bulmak için diğer bir ipucu, cümledeki bağlantı kelimelerine dikkat etmektir. Çünkü bazı bağlantı kelimeleri yüklemi belirler ve yüklem olmadan anlamları oluşmaz.
Yüklemi bulmak için son ipucu ise diğer tüm unsurları ve öğeleri gözden geçirmektir. Özne, nesne, zarf gibi unsurlar yüklemi belirlemek için önemlidir. Bu yöntem kullanıldığında, cümledeki yüklem daha kolay belirlenebilir.
Cümlede Yapı Bilgisi Kontrolü
Cümle içerisinde yüklemi belirlemenin etkili yollarından biri, yapı bilgisi kontrolüdür. Bu yöntemle, cümlenin ögeleri incelenerek yüklem belirlenebilir. Öncelikle, yüklem, cümlede en sonda yer alır. Cümledeki ögeler ise yüklem etrafında toplanır ve oluşturdukları yapılar incelenir.
Bir cümlede bir yüklem varsa, o yüklem için gerekli olan ögeler bulunacaktır. Örneğin, “Ali evde koştu.” cümlesinde yüklem “koştu” olduğuna göre, cümlenin ögeleri “Ali”, “evde” ve “koştu” şeklinde sıralanır.
Eğer bir cümlede birden fazla yüklem varsa, her yüklem için ayrı ayrı yapı bilgisi kontrolü yapmak gereklidir. Örneğin, “Ali kitap okuyor ve arkadaşı telefon ediyor.” cümlesinde iki farklı yüklem var. İlk olarak “kitap okuyor” cümlede yüklem olarak belirlenir ve yapı bilgisi kontrolü ile ögeleri “Ali”, “kitapta” ve “okuyor” olarak belirlenir. Daha sonra “arkadaşı telefon ediyor” cümlede yüklem olarak belirlenir ve ögeleri “arkadaşı”, “telefonda” ve “ediyor” şeklinde sıralanır.
Bu yöntemle ögelerin doğru bir şekilde belirlenmesi, yüklem için gerekli olan ögelerin de eşleştirilmesine yardımcı olur ve doğru bir şekilde yüklem tespit edilir.
Cümleyi Soru Cümlesi Yapma
Cümleyi soru cümlesi yaparak yüklemi belirlemek, yüklem bulma yöntemlerinden biridir. Bu yöntemle cümlede yer alan yüklem, soru şekli ile ortaya çıkarılabilir. Örneğin; “Deniz kıyılarına uzakta bir yerde yaşayan amcamız yazları bize gelir.” cümlesinde yüklem, “gelir” fiilidir. Soru cümlesine dönüştürüldüğünde ise, “Yazları bize kim gelir?” şeklindeki soruda yüklem daha belirgin hale gelir. Bu yöntemle yüklemi belirlemek, özellikle uzun ve karmaşık cümlelerde faydalı olabilir. Ancak cümle yapısının korunması ve doğru soru cümlesi oluşturmak için dikkatli olunması gerekmektedir.